Kaszubi.pl

Grabówek

W obecnym numerze „Gdinsczi Klëczi” kontynuujemy cykl, związany z historią naszego miasta, w którym prezentujemy dzieje gdyńskich dzielnic. Tematem obecnych rozważań będzie Grabówek. Czytelników szczególnie zainteresowanych tym tematem odsyłamy do książki Tomasza Rembalskiego „Gdynia i jej dzielnice przed powstaniem miasta (XIII-XX wiek)”, z którego pochodzi spora część poniższego materiału.

Nazwa „Grabówek” według językoznawców związana jest z miejscem gdzie rosną graby. Dziś próżno szukać dużych skupisk tych drzew w tej części Gdyni. W dawnej literaturze, ów miejscowość określana jest niekiedy, jako Grabowo. W 1932 roku Władysław Pniewski w artykule pod znamiennym tytułem „Poniewieranie kaszubskich nazw miejscowych” pisał: Za Gdynią leżą Grabówka (dziś przedmieście Gdyni), a nie żadne Grabowo.

Najstarsze wzmianki w źródłach pisanych o Grabówku natrafiamy w dokumencie lokacyjnym Oksywia z 1346 roku, z którego dowiadujemy się, że norbertanki zarezerwowały sobie pewien obszar, przebiegający pod wzgórza w kierunku Grabówka. Główne siedlisko osady znajdowało się wówczas u zbiegu dzisiejszych ulic Morskiej i Grabowo. Istnieją przypuszczenia, że Grabówek od przełomu XIII i XIV wieku był w posiadaniu rycerzy Rusocińskich, którzy w 1362 roku zeznali, że należał do nich od dawna. W 1382 roku Grabówek stał się własnością klasztoru kartuskiego w Kartuzach. Przez bardzo krótki okres, w końcu XIV wieku wieś była w posiadaniu gdańskiej rodziny Lankau. W dokumentach z 1406 roku pochodzi pierwsza wzmianka o karczmie znajdującej się na Grabówku, która powstała prawdopodobnie w 1386 roku.

Miejsce serca dawnego Grabówka, obecnie skrzyżowanie ul. Morskiej i Grabowo. Fot. Andrzej Busler

W 1429 roku kartuzi przyłączyli Grabówek, jako „szczególne lenno i majątek w obrębie starych granic” do sąsiedniej Gdyni z należącymi do niego 10 łanami ziemi (około 170 ha). Za to nadanie sołtys i chłopi gdyńscy zobowiązani byli oddawać klasztorowi roczny czynsz w wysokości 6 grzywien, płacony w dwóch ratach. Dodatkowo z każdego łanu mieli płacić 4 skojce i 7 denarów.

Na początku XVI wieku w wyniku następstw związanych z reformacją, Grabówek odebrano zakonowi kartuskiemu i Jerzy Sokołowski przyłączył go do dzierżawionej przez siebie Chyloni. W 1526 roku w Gdańsku odbyła się rozprawa sądowa, dzięki jej postanowieniom Grabówek powrócił w posiadanie kartuzów, którzy zarządzali nim poprzez swoich dzierżawców. Byli nimi kolejno: Jan Möhsske (1663-1667), Dalamiński (1691-1702), Wojciech Recht (1713-1734). W 1683 roku Grabówek wzbogacił się o murowana karczmę. 12 maja 1734 roku większość zabudowań wsi spłonęła w wyniku podpalenia przez wojska rosyjskie. Odbudowa zajęła kilka lat. W 1738 roku zbudowano nowy browar, dwa lata później nową stodołę.

W 1772 roku podczas I zaboru pruskiego, Grabówek został skonfiskowany zakonowi kartuskiemu i przeszedł na własność króla pruskiego. W tym czasie wieś zamieszkiwało 7 osób, znajdowała się tutaj jedna karczma i niewielki folwark. Dobrami zarządzał gdyński sołtys Jerzy III Blumhoff. W 1790 roku dzierżawcą Grabówka był przypuszczalnie Ferdinand Düsterwaldt. Osadę zamieszkiwało wówczas 17 osób. W latach 1795-1798 dziedzicznym dzierżawcą karczmy w Grabówku został Antoni Ciskowski. W XIX wieku wieś stanowiła własność rodziny Düsterwaldtów. Na początku XX wieku Grabówek przeszedł na własność Arona Janzena, który znacznie go powiększył do 160 ha ziemi (100 ha ziemi ornej i ogrodów oraz 50 ha łąk, gdzie m.in. wydobywano torf), prawdopodobnie kosztem gruntów sąsiedniej Gdyni.

Bloki oficerskie przy ul. Morskiej i Surmana. Fot. Andrzej Busler

Po I wojnie światowej Grabówek przeszedł na własność Skarbu Państwa, zajmując obszar 166 ha. W późniejszych latach był zarządzany wspólnie z folwarkiem w Redłowie. 10 lutego 1926 roku stał się jedną z dzielnic miasta Gdyni. W późniejszym czasie zgodnie z ustawą o rozbudowie miast, jako własność państwowa, przeznaczony został na działalność budowlaną instytucji państwowych lub zrzeszeń komunalnych i spółdzielczych. Jako pierwsze, budowę domów mieszkalnych rozpoczęło Spółdzielcze Stowarzyszenie Osad Własnych Oficerów Marynarki Wojennej. Powstały bloki oficerskie przy ul. Morskiej i Surmana oraz domki jednorodzinne przy ul. Komandorskiej i Kapitańskiej. W późniejszym czasie zbudowano tzw. kolonię robotniczą przy ul. Morskiej 108/112, a w 1934 roku otwarto Ośrodek Zdrowia. Bloki mieszkalne stanęły także przy ul. Okrzei za sprawą Gdyńskiej Spółdzielni Mieszkaniowej. W krótkim czasie wyrosła: Osada Kolejowa, Kolonia Urzędników Skarbowych oraz wielomieszkaniowe domy Towarzystwa Budowy Osiedli, a także tartaki Polskiego Przemysłu Drzewnego i Gdyńskiej Spółki Drzewnej. Oprócz bloków mieszkalnych architektoniczną wizytówką Grabówka międzywojnia są okazały kompleks szkół ‒ gmachy Szkoły Morskiej (obecna Akademia Morska), obiektów szkół zawodowych dla gospodarki morskiej (obecny Zespół Szkół Mechanicznych i XII Liceum Ogólnokształcące) oraz Żeńska Szkoła Przysposobienia Zawodowego (obecny Zespół Szkół Hotelarsko-Gastronomicznych i Zespół Szkół Usługowych).

Jedna z wizytówek architektonicznych przedwojennego Grabówka – gmach Szkoły Morskiej (obecnej Akademii Morskiej). Fot. Andrzej Busler

W 1936 roku do Szkoły Podstawowej nr 5 przy ul. Orlicz Dreszera dołączyła nowa Szkoła Podstawowa nr 14 w okolicy ul. Sambora. W 1931 roku na Grabówku utworzono drugą gdyńską parafię pw. Świętej Rodziny, która istnieje do dziś. Pierwszym jej proboszczem był ks. Wojciech Surman. Od 1927 r. rozpoczęła swe funkcjonowanie Spółdzielnia Mleczarska, która później otrzymała nazwę „Kosakowo” (obszar gdzie dziś funkcjonuje hipermarket Kaufland). Na Grabówku znajdowała się również słynna wytwórnia polskich bekonów eksportowych ‒ fabryka wyrobów mięsnych Teodora Różkowskiego. W 1933 r. otwarto aptekę „Mgra Grodzkiego” oraz kino „Zorza” (późniejsza powojenna nazwa „Fala”, dziś już nieistniejące). Powstały również restauracja „Bagatela” i bar towarzyski „Kokos”. Do 1935 roku powstały obiekty Obozu Emigracyjnego. W 1937 roku TBO rozpoczęło budowę pięciu bloków przy ul. Morskiej 91-99 wraz z ciągiem sklepów. Rok później zbudowano Hale Targowe. Poza wyżej wymienionymi inwestycjami istniała także mnie chlubna strona tej gdyńskiej dzielnicy. Nie wszyscy znajdowali w młodym mieście Gdyni pracę i mieszkania. Na obrzeżach Grabówka powstawały nielegalne budy, w których nie było kanalizacji ani sanitariatów – miejsce to popularnie zwano Pekinem (okolice ul. Orlicz-Dreszera, Kordeckiego i Kalksztajnów).

Parafia pw. Świętej Rodziny powstała w okresie międzywojennym. Fot. Andrzej Busler

Po II wojnie światowej Grabówek zaistniał w zbiorowej pamięci, jako jedno z miejsc krwawej masakry Grudnia 70. Znalazło to odzwierciedlenie w słowach znanej „Ballady o Janku Wiśniewskim”:

Chłopcy z Grabówka, chłopcy z Chyloni
Dzisiaj milicja użyła broni
Dzielnieśmy stali, celnie rzucali
Janek Wiśniewski padł (…)

Obecnie Grabówek zajmuje obszar 4 km2 i zamieszkuje ja przeszło 10 tysięcy mieszkańców. W ostatnich latach powstało tutaj sporo nowych bloków mieszkalnych, wzdłuż ulicy Morskiej powstały siedziby wielu firm.

Andrzej Busler

Zachęcamy do wsparcia działalności naszego Oddziału. Jesteśmy organizacją pożytku publicznego. Będziemy wdzięczni za przekazanie 1%

KRS 0000018943

ZKP Oddział Gdynia

KPZ Part Gdiniô