Kaszubi.pl

Gdynia (Śródmieście)

Kontynuując cykl, związany z historią naszego miasta, prezentujemy kolejną dzielnicę zwaną obecnie Śródmieściem, a dawniej Gdynią. Od tej dawnej wsi gbursko-rybackiej przyjęło nazwę powstające miasto w 1926 roku. Czytelników szczególnie zainteresowanych tym tematem odsyłamy do książki Tomasza Rembalskiego „Gdynia i jej dzielnice przed powstaniem miasta (XIII-XX wiek)”, z którego zaczerpnęliśmy część poniższego materiału.

Nazwa Gdynia według językoznawców pochodzi od słowiańskiego określenia oznaczającego teren mokry, podmokły i bagienny. Po raz pierwszy w formie Gdinam pojawiła się w dokumencie z 31 października 1253 roku, wystawionym przez biskupa Wolimira, w którym wymieniono osady należące do parafii w Oksywiu. Prawdopodobnie w tych czasach Gdynia była własnością książęcą przekazaną na przełomie XIII/XIV wieku rodzinie rycerskiej. Dokument lokacyjny z 1362 roku potwierdza, iż Gdynia jest własnością rycerskiego rodu z Rusocina (Rusocińskich). Przywilej lokacyjny otrzymali wówczas dwaj sołtysi: Maciej i jego siostrzeniec Piotr – pierwsi gdynianie, którzy zaistnieli w źródłach pisanych. W tym czasie Gdynia obejmowała obszar 680 ha. W 1379 roku komtur gdański Zygfryd Walpot von Basenheim nadał właścicielowi Gdyni – Piotrowi z Rusocina i jego następcom – przywilej wolnego rybołówstwa w granicach Gdyni. Był to pierwszy znany przywilej rybołówczy dla tej miejscowości zezwalający na łowienie w morzu wszelkimi narzędziami oraz sieciami z wyjątkiem wielkiej sieci (niewodu). Za nadany przywilej panowie z Rusocina byli zobowiązani do płacenia każdego roku w dniu 2 lutego rocznego czynszu w wysokości grzywny pruskiej. 29 czerwca 1382 roku kolejny właściciel Gdyni – Jan z Rusocina fundując klasztor kartuzów w Kartuzach (Raj Maryi), przekazał zakonowi Gdynię, jako część ich uposażenia. Potwierdził to dwukrotnie wielki mistrz Konrad Zölner von Rotenstein w 1384 i 1386 roku, natomiast w dokumencie z 1379 roku potwierdzono wolne rybołówstwo dla mieszkańców wsi, dodatkowo zezwalając na połów wielką siecią od brzegu Gdyni, aż do Helu. Przez wiele lat pomiędzy dwoma zakonami – kartuzów i norbertanek z Żukowa trwał spór graniczny między Gdynią i Oksywiem. W 1414 roku w Żukowie doszło do spotkania przedstawicieli tych klasztorów. Jego owocem był dokument, w którym pierwszy raz w historii wyznaczono granice pomiędzy Gdynią a Oksywiem.

W 1429 roku przeor kartuski Mikołaj Berger wystawił dokument dotyczący gdyńskiej karczmy, należącej do klasztoru, a użytkowanej przez sołtysa Jakuba. Dotyczył on wysokości czynszu i zażegnał trwający od pewnego czasu konflikt między sołtysem a klasztorem. Do ugody doszło za pośrednictwem rycerza Gabriela z Rusocina. W tym samym roku zaledwie kilkanaście dni później przeor Mikołaj Berger na prośbę sołtysa wystawił tzw. „wielki przywilej” dla Gdyni, w którym potwierdzono Jakubowi posiadanie na prawie chełmińskim 2 spośród 34 uprawnych łanów. Dokument regulował także wysokość płacenia rocznego czynszu przez pozostałych mieszkańców. Przeor potwierdził także posiadanie przez gdynian łąki w granicach sąsiedniego Grabówka, której użytkowanie miało ułatwić wywiązywanie się z opłat czynszowych. Ponadto gdynianie otrzymali 6 łanów lasu przy granicy z Witominem, z prawem wyrębu na potrzeby budowlane i opałowe.

W 1562 roku w Gdynię zamieszkiwał sołtys, 6 gburów i 3 zagrodników wraz z rodzinami. W następnym roku wyliczono po jednym gburze i zagrodniku więcej. Liczba 7 gospodarstw gburskich utrzymywała się w Gdyni przez wiele lat, potwierdzają to inwentarze klasztorne z 1591, 1614 i 1670 roku. Według księgi poborowej z 1662 roku Gdynię zamieszkiwało 13 rodzin liczących 58 osób powyżej dziesiątego roku życia. W 1614 roku kartuzi wybudowali w Gdyni cegielnię, którą wydzierżawili na siedem lat Grzegorzowi Wejerowi. Prawdopodobnie po 1625 roku cegielnia przestała istnieć.

Po dwóch wiekach zarządzania karczmą gdyńską przez kolejnych sołtysów, kartuzi zdecydowali o rozdzielności funkcji sołtysa i karczmarza. 23 sierpnia 1638 roku nadali przywilej karczmarzowi Marcinowi Blumhoffowi, zezwalający na wybudowanie nowej zagrody (w tym także karczmy) oraz możliwość zaopatrywania się i sprzedaży piwa oraz prawo pędzenia gorzałki. Wspomniane przywileje miały obowiązywać przez 200 lat. W zamian karczmarza obowiązywało płacenie czynszu, wykonywanie szarwarku i stosowanie się do powinności obrony kraju. W 1670 roku karczma Blumhoffów spłonęła. Przeor kartuski wydał zezwolenie na budowę nowej, zwalniając karczmarza z płacenia podatków przez okres trzech lat. Karczmarz był zobowiązany do pomocy sołtysowi w utrzymaniu porządku wiejskiego oraz ochronie brzegu morskiego. W 1641 roku sołectwo gdyńskie na mocy przywileju klasztornego zostało nadane Michałowi Ditmerowi.

12 maja 1734 roku w czasie wojny sukcesyjnej prowadzonej przez zwolenników Stanisława Leszczyńskiego i Augusta III, Gdynia została spalona przez oddział wojsk rosyjskich. Jeszcze przed nadejściem zimy gdynianie odbudowali na własny koszt swoje domostwa. Wielkość strat skłoniła klasztor do zwolnienia mieszkańców z wszelkich czynszów na okres trzech lat. Skutki pożaru okazały się tak poważne, że uniemożliwiły odbudowę gdyńskiego sołectwa. Jego ostatnim właścicielem był Jakub Angels. Po pięciu latach kartuzi wezwali wdowę po sołtysie – Krystynę Angels do odbudowy sołectwa, lecz jej długi uniemożliwiły to przedsięwzięcie. 25 czerwca 1739 roku kartuzi przeprowadzili licytację gdyńskiego sołectwa. Wygrał ją miejscowy karczmarz i strażnik brzegowy Jerzy Blumhoff.

W 1772 roku po I rozbiorze Polski, Prusacy przejęli wszystkie posiadłości kartuskie (w tym Gdynię). Formalna kasata klasztoru nastąpiła w 1823 roku. W 1772 roku Gdynię zamieszkiwało 139 osób, a dziewięć lat później 154 osoby (152 katolików i 2 innowierców). W 1798 roku liczba mieszkańców wzrosła do 191 osób. W końcu XVIII wieku z obszaru Gdyni wyłączono znaczne kompleksy leśne i przyłączono je do utworzonego w Witominie rewiru leśnego. W miejsce dawnego miejsca klasztornego na brzegu, służącego do składowania drewna utworzono Królewskie Składy Drewna. W 1786 roku podleśniczym Gdyni został Antoni Pokrywka.

Około 1795 roku sołectwo i karczmę gdyńską po Blumhoffach przejął Maciej Kurr alias Kurowski, pochodzący z Oksywskich Piasków gdzie był karczmarzem. W 1814 roku Maciej Kurr sprzedał Antoniemu Ciskowskiemu 2 łany ziemi wraz z karczmą. Trzy lata później resztę ziemi i sołectwo przekazał synowi Michałowi. W 1830 roku Michał Kurr odsprzedał część swojej ziemi Jakubowi Grubie z Redłowa (38 ha położonej pomiędzy Grabówkiem a Chylonią), który założył tu gospodarstwo. Obszar ten wraz z sąsiednim gospodarstwem Andrzeja Ratenowa został nazwany Nową Gdynią. W połowie XIX wieku Nowa Gdynia przeszła na własność Augusta Düsterwalda – karczmarza z Grabówka. W dawnych dokumentach natrafiamy na nazwę „Gdyńskie Górki” lub „Gdyńskie grądy” – obecny obszar dzielnicy Kamienna Góra. Na początku XIX wieku te ziemie wyłączono z granic wsi i w 1806 roku oddano w dziedziczną dzierżawę generałowi-majorowi von Kauffbergowi. W 1813 roku jego syn Caspar sprzedał większą część folwarku niejakiemu Borowskiemu z Kolibek. Kolejnymi właścicielami majątku byli Holmberg i Niemeyer, a następnie od 1880 roku Franz Randt. Kamiennogórski folwark nastawiony był na hodowlę krów mlecznych i świń. W tym miejscu funkcjonowała także cegielnia. Od 1894 roku kolejnym właścicielem majątku był Otto Harder.

W pierwszej połowie XIX wieku zaczęto odchodzić od trójpolówki na rzecz wielopolówki, a następnie płodozmianu. W 1824 roku sporządzono nowy plan wsi Gdynia. Reformy rolne pociągnęły za sobą wzrost liczny bezrolnych chłopów, którzy zmuszeni byli do poszukiwania nowych źródeł utrzymania. Dla wielu z nich taką formą stało się rybaczenie. W wyniku tych zmian w drugiej połowie XIX wieku w obrębie obecnego Placu Kaszubskiego oraz ul. Waszyngtona powstała osada rybacka. W dwudziestoleciu międzywojennym było to ulubione miejsce fotoreporterów z różnych części Polski i spoza jej granic, przez co rolnicza Gdynia przeszła do powszechnej świadomości, jako uboga wioska rybacka. Ten mit jest niestety powtarzany w literaturze dziesiątki razy do dnia dzisiejszego.

W 1837 roku w Gdyni powstała pierwsza szkoła elementarna, a jej pierwszym nauczycielem został Antoni Gillmeister. Duże znaczenie dla rozwoju miejscowości miała budowa linii kolejowej z Koszalina do Gdańska w latach1869−1870. Pierwszy przystanek osobowy powstał w 1894 roku. W 1875 roku Gdynia liczyła 1174 mieszkańców. W wyniku reform administracyjnych przeprowadzonych w drugiej połowie XIX wieku Gdynia wraz z Grabówkiem i Karczmą Świętojańską utworzyły jedną gminę wiejską, podległą wójtostwu w Chyloni i powiatowi w Wejherowie. Pod koniec XIX wieku do gminy dołączono Kamienną Górę. W 1905 roku Gdynię zamieszkiwało 1229 osób w tym 838 katolików i 131 ewangelików. Ostatnimi pruskimi sołtysami gminy byli Albert Albrecht i Aron Janzen, który przekazał urząd pierwszemu polskiemu wójtowi Janowi Radtke po odzyskaniu przez Polskę niepodległości.

Plaża u stóp Kamiennej Góry w czasach międzywojnia.

Na początku XX wieku Gdynia stawała się letniskiem w zdecydowanym stopniu dzięki działalności zawiązanego w 1904 roku Gdyńskiego Towarzystwa Kąpieli Bałtyckich. Spółka wykupiła w pobliżu morza 2,5 ha działkę, na której wybudowano Dom Kuracyjny z 24 pokojami gościnnymi. W 1908 roku powstała droga prowadząca ze stacji kolejowej do wspomnianego Domu Kuracyjnego (obecna ul. 10 Lutego). Wzdłuż tej ulicy zaczęły powstawać kolejne pensjonaty.

W 1888 roku w Gdyni powstała niewielka biblioteka Towarzystwa Czytelni Ludowych, jednak prawdziwe odrodzenie ruchu polskiego nastąpiło pod koniec I wojny światowej. Prawdopodobnie już w październiku 1918 roku udało się wprowadzić do rady gminnej kilku Kaszubów, a wśród nich Jana Radtke. 1 grudnia 1918 roku na wiecu w Gdyni ukonstytuowała się rada ludowa. W podjętej wówczas rezolucji podkreślano, że Kaszubi są Polakami i domagano się wprowadzenia języka polskiego do szkoły. 30 sierpnia 1919 roku jeszcze przed przyłączeniem Pomorza do Polski, sołtys Jan Radtke został obrany pierwszym polskim wójtem obwodu chylońskiego. W 1920 roku w Gdyni osiadł Antoni Abraham – bojownik o polskość Pomorza. W tym miejscu przeżył trzy ostatnie lata swego życia, działając na niwie samorządowej i kulturalnej. Jego pogrzeb w 1923 roku był największą manifestacją patriotyczną w Gdyni w ówczesnych latach.

Skrzyżowanie ul. Świętojańskiej i 10 Lutego. Po lewej stronie nieistniejące obecnie zabudowania Plichtów, gdzie pisarz Stefan Żeromski zamieszkał w 1921 roku tworząc Wiatr od morza.

Po odzyskaniu przez Polskę dostępu do morza, jednak bez możliwości korzystania z portu w Gdańsku, koniecznością stało się wybudowanie nowego portu morskiego. Obok wielu kandydatur, ostateczny wybór padł na obszar zatoki położonej pomiędzy Oksywiem a Kamienną Górą, zwaną przez Kaszubów Bożą Zatoką. W latach 1921−1923 powstał Tymczasowy Port Wojenny i Schronisko dla Rybaków, w późniejszym czasie przystąpiono do budowy portu właściwego. Jego głównym projektantem i kierownikiem budowy był inż. Tadeusz Wenda, natomiast wielkim orędownikiem rozwoju Gdyni i sprawy morskiej wicepremier inż. Eugeniusz Kwiatkowski. Te obie zasłużone postacie są powszechnie nazywane ojcami Gdyni.

Dworzec morski (obecnie Muzeum Emigracji) i cumujący przy nabrzeżu francuskim transatlantyk „Piłsudski”.

Wraz z portem powstawało nowoczesne miasto. Obchody Święta Morza w 1934 roku – ul. 10 Lutego.

Kilkusetletni dąb, ścięty przez hitlerowców podczas II wojny światowej (ul. Portowa, nieopodal obecnego Placu Kaszubskiego).

W 1926 roku Gdynia uzyskała prawa miejskie. W ciągu międzywojnia stała się nowoczesnym, niezwykle dynamicznie rozwijającym się portem, obok którego wyrosło 120-tysięczne miasto z imponującą infrastrukturą. Młode miasto w kolejnych latach wchłaniało dawne wsie, które stawały się jej dzielnicami. Dynamiczny rozwój Gdyni przerwał wybuch II wojny światowej i okupacja niemiecka. Po jej zakończeniu miasto przez szereg lat było marginalizowane przez komunistyczne władze. W 1970 roku Gdynię dotknęła grudniowa tragedia − w drodze do pracy zginęło oraz zostało rannych wielu mieszkańców tego miasta. Dziesięć lat później gdynianie znów wystąpili przeciwko komunistycznej władzy podczas polskiego Sierpnia. Strajkowało wiele zakładów pracy, w tym największy z nich Stocznia im. Komuny Paryskiej. 16 sierpnia 1980 gdyńscy stoczniowcy zwrócili się do proboszcza parafii NSPJ ks. prałata Hilarego Jastaka zwanego potocznie królem Kaszubów z prośbą o odprawienie mszy św. na terenie Stoczni. Dzień później gdyński kapłan odprawił pierwszą mszę św. na terenie zakładu pracy w PRL. Za kolejne dziesięć lat − w 1990 roku – gdynianie pierwszy raz od wielu lat wybrali swe władze w demokratycznych wyborach samorządowych. Prezydentem miasta została Franciszka Cegielska, a w 1998 roku wspomniany urząd objął dr Wojciech Szczurek. Od czasu reformy samorządowej w 1990 roku trwa dynamiczny rozwój miasta.

Gdynia to miasto wyrosłe na pniu kaszubskim. Obecnie ludność pochodzenia kaszubskiego stanowi wedle Spisu z 2011 roku blisko 10% mieszkańców. W ciągu blisko 90 lat swego istnienia, to miejsce stało się małą ojczyzną dla wielu osób z różnych części Polski.

Andrzej Busler

Archiwalne pocztówki prezentowane w artykule pochodzą ze zbiorów Marka Seydy.

Zachęcamy do wsparcia działalności naszego Oddziału. Jesteśmy organizacją pożytku publicznego. Będziemy wdzięczni za przekazanie 1%

KRS 0000018943

ZKP Oddział Gdynia

KPZ Part Gdiniô