Kaszubi.pl

Pogórze

W obecnym numerze „Gdinsczi Klëczi” kontynuujemy cykl związany z historią naszego miasta, w którym prezentujemy dzieje gdyńskich dzielnic. Tym razem przeniesiemy się w obszar malowniczo położonego Pogórza na skraju wysoczyzny moreny płaskiej, zwanej Kępą Oksywską. Czytelników szczególnie zainteresowanych tym tematem odsyłamy do książki Tomasza Rembalskiego „Gdynia i jej dzielnice przed powstaniem miasta (XIII-XX wiek)”, z którego zaczerpnęliśmy część poniższego materiału.

Pogórze jest nazwą topograficzną od wyrażenia po górze, po górach, czyli jest to osada, która powstała na górze. W Przewodniku po polskiem wybrzeżu, autorstwa J. Staśki możemy przeczytać taki oto opis Pogórza „Z Pogórskich wzgórzy piękny widok w dolinę Gdyńską w stronę zachodnią, a tem bardziej w stronę południową i wschodnią. Na wprost nas jaśnieją domki Chyloni, za którą ciągnie się stroma ściana lasów pomorskich, a wzdłuż wyżyny wydłuża się ciemna linia toru kolejowego, którym biegnie pociąg, aż tutaj słyszany. Z tej wysokości i odległości staje się miniaturową zabawką. Z Pogórza opada, wijąc się stromo w dół w lesie gościniec, biegnący w dole przez potok Chyloński pod strzał aż do Chyloni”. W innym starym przewodniku natrafiamy na następujący opis: „wieś włościańska 5 km od Oksywi, to najstarsza w okolicy osada”. Dawną pozostałością świadczącą o zamierzchłej historii Pogórza są groby skrzynkowe odnalezione na tym obszarze.

Pierwsza wzmianka o Pogórzu pochodzi z 1245 roku z dokumentu wydanego przez biskupa włocławskiego Michała. W 1346 roku nazwa tej miejscowości znalazła się w dokumencie lokacyjnym Oksywia. Możemy przeczytać w nim, że sołtys oksywski miał obowiązek dostarczania klasztorowi jednej podwody, podobnie jak sołtysi z sąsiednich wsi – Pogórza i Obłuża. Wynika z tego, że Pogórze zostało przeniesione na tzw. prawo niemieckie prawdopodobnie przed 1346 rokiem. Wiadomo, że w XVI wieku Pogórze płaciło czynsz z 17 łanów ziemi (około 290 ha). Miejscowość zostaje wymieniona jeszcze dwukrotne jako wchodząca w skład parafii oksywskiej – w 1362 i 1457 roku. Według księgi poborowej z 1662 roku, Pogórze zamieszkiwało osiem rodzin liczących 49 osób powyżej 10 roku życia. Sołtysem był przypuszczalnie Jakub Dyring. Wśród nazwisk lub imion głów rodzin spotkamy m.in. Tkacz, Piotr, Kot, Pank, Misopak, Matheyka i Zywr. Do pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej w 1772 roku właścicielami Pogórza był wspomniany wcześniej zakon norbertanek z Żukowa, który otrzymał te ziemie w 1214 roku od księżny Zwinisławy – żony księcia pomorskiego Mściwoja I. Po kasacie zakonu przez państwo pruskie, miejscowość stała się własnością królów pruskich z dynastii Hohenzollernów. Zamieszkiwało ją 86 mieszkańców, gospodarujących na 8 łanach ziemi. Uprawiano głównie żyto, owies, jęczmień i groch. Hodowano 33 konie, 30 wołów, 37 krów, 139 owiec i 39 świń. Ćwierć wieku później stan pogłowia zwierząt hodowlanych był podobny, częściowo zmieniały się gatunki zwierząt. W spisie ludności z lat 1795–1798 występują nowe nazwiska mieszkańców Pogórza – Gleske, Kass, Prom, Prehna, Lipkowski, Skelnik, Borske, Dorsch i Roemer. Według pruskich danych urzędowych sołectwo pogórskie było dziedziczne. W 1772 roku znajdowało się w rękach Pawła Doeringa – potomka Jakuba i Pawła Dyringów. W końcu XVIII wieku Pogórze przeszło we władanie rodziny Gleske. W 1820 roku sołtysem był Jakub Glaske. Według statystyki z tego roku miejscowość zamieszkiwało 110 mieszkańców, w większości katolików i 4 ewangelików. Wśród wykonywanego zajęcia dominowali rolnicy, jeden karczmarz i jeden handlarz żywnością. W 1832 roku Pogórze zamieszkiwały rodziny: Glaeske, Spitzbarta, Promy, Paczula, Nowca, Klucka, Dorsza, Zelonki, Hoga, i Schwake. W 1868 roku wieś liczyła 278 mieszkańców, gospodarujących na 72 łanach (około 550 ha). Według badań Stefana Ramułta w drugiej połowie XIX wieku była to typowa kaszubska wieś. Na 321 mieszkańców, aż 311 pogórzan było Kaszubami-katolikami, a zaledwie 10 Niemcami-ewangelikami. Kilka lat później w 1905 roku wieś zamieszkiwało 294 mieszkańców. W końcu XIX wieku powstała tu szkoła, wcześniej dzieci z Pogórza uczęszczały do szkoły w Obłużu. Pierwszym nauczycielem został Franz Maskowski z Konarzyn (pow. człuchowski), absolwent katolickiego seminarium nauczycielskiego w Kościerzynie. W czasie pobytu w Pogórzu dokonał zmiany nazwiska na Massberg, do końca swego życia uważał się za Niemca. W 1907 roku przeniósł się do Węsior, karierę nauczycielską zakończył w 1920 roku jako nauczyciel w Lipuszu. Ze względu na to, iż optował za Niemcami, po 1920 roku przeniósł się do Niezabyszewa (pow. bytowski), które znajdowało się w granicach Niemiec.

Historyczne centrum Pogórza (obecna ulica Kontradmirała Xawerego. Czernickiego). Fot. Andrzej Busler

Po I wojnie światowej i powrocie do Polski w 1920 roku, Pogórze było nadal wsią rolniczą. Największe gospodarstwa należały do Feliksa Dorsza (90 ha), Antoniego Grubby (89 ha), Józefa Fichta (69 ha) i Antoniego Dobke (59 ha). W 1935 roku część Pogórza (Pogórze Dolne) przyłączono do miasta Gdyni. Pogórze Górne zostało przyłączone dopiero w 1970 roku, wcześniej wieś należała do Kosakowa. Do dziś część wsi i gruntów należących dawniej do Pogórza, nadal podlega gminie Kosakowo i stanowi odrębne sołectwo. W 1939 roku Pogórze na skutek niezwykle zaciekłych walk z hitlerowskim najeźdźcą zostało niemal całkowicie zniszczone. Ten polski czyn zbrojny przeszedł do historii pod terminem obrony Kępy Oksywskiej. W czasie okupacji, Niemcy zmienili nazwę Pogórza na Gotenberg (Góra Gotów). Obecnie dzielnica Gdyni zajmuje obszar 2,28 km kwadratowych, zamieszkuje tutaj 15 tys. osób. Pogórze stanowi jedną z sypialni blisko 250-tysiecznej Gdyni. Obszar Pogórza Dolnego zajmuje wiele przedsiębiorstw, m.in. elektrociepłownia. Pogórze Górne zdominowane jest przez budownictwo mieszkaniowe. Wielu mieszkańcom Gdyni ta dzielnicy miasta kojarzy się z malowniczo położoną drogą zwaną potocznie serpentyną, z której rozpościerają się niezwykle malownicze widoki.

Andrzej Busler