 Menu
Oksywie
Chwarzno Grabówek Babie Doły - Kochowo Witomino Kolonia - Dąbrowa - Januszewo Chylonia Redłowo Pogórze Wiczlino Obłuże Śródmieście (Gdynia) Mały Kack |
Oksywie W obecnym numerze „Gdinsczi Klëczi” rozpoczynamy cykl, związany z historią Gdyni. W każdym kolejnym wydaniu naszego kwartalnika, będziemy prezentować dzieje jednej z wybranych gdyńskich dzielnic. Zamieszczone informacje będą w większości dotyczyć dawnej historii, zanim Gdynia stała się ośrodkiem miejskim, a obecne jej dzielnice były samodzielnymi wsiami. Nasze artykuły ze względu na ograniczoną ilość miejsca na łamach „Gdinsczi Klëczi”, nie mogą być zbyt obszerne. Czytelników szczególnie zainteresowanych tym tematem odsyłamy do książki Tomasza Rembalskiego „Gdynia i jej dzielnice przed powstaniem miasta (XIII-XX wiek)”, z którego pochodzi większość poniższego materiału.
Wspominając o historii Gdyni, utarło się powiedzenie „na początku było Oksywie”. Znalazło ono nawet odzwierciedlenie w tytule książki Józefa Borzyszkowskiego, wydanej w 2004 roku z okazji 750-lecia określenia granic parafii Oksywskiej. Ta obecna dzielnica Gdyni, a dawniej samodzielna osada, to miejsce o niezwykle bogatej historii, sięgającej wiele wieków, przed osiedleniem się na tym terenie Słowian. To obszar dawnego grodziska, mitycznych stolemów i związanych z tymi tematami, pięknych legend. Na Oksywiu znajdziemy jedną z najstarszych świątyń Pomorza – kościół pw. Michała Archanioła wraz z malowniczo położonym cmentarzem, gdzie spoczywają przodkowie wielu kaszubskich rodów – gospodarzy tej ziemi. W tym miejscu spoczęli także: kaszubski trybun ludowy – Antoni Abraham i wielkopolski piewca Pomorza – Bernard Chrzanowski. Opisy dawnego Oksywia znajdziemy także w jednym z wierszy Aleksandra Majkowskiego:
Na Òksëwsci Kãpie
Tam na dole szëmią dunë,
Oksywie w czasach zaboru pruskiego. Archiwum Marek Seyda Z Oksywiem związana jest niezwykle ciekawa historia oręża polskiego – powstania bazy Marynarki Wojennej i bohaterska obrona Kępy Oksywskiej w 1939 roku. Dziś to m.in. siedziba 3 Flotylli Okrętów im. Komandora Bolesława Romanowskiego, bazy NATO, Morskiej Jednostki Zadań Specjalnych „Formoza” oraz Akademii Marynarki Wojennej. W dziejach Oksywia natrafimy na mnóstwo tropów kaszubskich. Do dziś mieszkają tam potomkowie wielu kaszubskich rodów. Oksywie należy do najstarszych osad na terenie współczesnego miasta Gdyni. Kępa Oksywska, dzięki swemu obronnemu położeniu (otoczona morzem oraz dawniej bagnami), żyznym glebom i jedynym na Pomorzu naturalnym solankom od najdawniejszych czasów, stanowiła obszar osadnictwa ludzkiego. We wczesnym średniowieczu, Oksywie było jedną z najważniejszych osad ośrodka handlowo-rzemieślniczego Kępy Oksywskiej. Główny jej port znajdował się w Pucku, natomiast Gdańsk był jednym z wielu grodów strażniczych na linii granicznej terytorium plemiennego. Odnośnie pochodzenia nazwy Oksywie istnieje kilka hipotez. Starsze z nich nawiązują do skandynawskich korzeni tj. duńskiego słowa oxhoved, bądź normańskiego oxihoved, oznaczających głowę wołu. W 1978 roku wybitny historyk Gerard Labuda, w swej publikacji wspominał, że Oxhöft jest nazwą sztuczną, utworzoną dopiero w XIV wieku za czasów krzyżackich. Językoznawca Stanisław Rospond wyprowadził nazwę Oksywie od wyrazów oko solne lub źródło solne. Być może w odległych czasach na Kępie Oksywskiej pozyskiwano sól. Badania geologiczne potwierdzają obecność soli kamiennej w tym miejscu na głębokości około 1000 m. W tym roku Oksywie obchodzi 800-lecie pierwszej wzmianki pisanej. Pojawiła się ona w 1212 roku w dokumentach norbertańskich. Nie jest znana dokładna data dzienna opublikowania tej informacji. W dokumencie, wśród licznych nadań księcia pomorskiego Mściwoja I dla klasztoru norbertanek z Żukowa, znalazł się niezwykle bogaty dar jego żony Zwinisławy, obejmujący całe Oksywie tj. Kępę Oksywską z „przynależnościami”. Przypuszczalnie z fundacją klasztoru norbertanek wiąże się założenie kościoła na Oksywiu. Pierwsza pełna informacja o nim pochodzi z 1224 roku. W 1253 roku biskup wrocławski Wolimir określił granice parafii oksywskiej poprzez wyliczenie należących do niej 19 miejscowości: Oksywia, Gdyni, Skrobotowa, Witomina, Obłuża, Pogórza, Dębogórza, Kosakowa, Mostów, Pierwoszyna, Niemichowa, Kiedrzyna, Nasięcina, Zbikowa, Kochowa, Gogolewa, Niebudowa, Barkocina i Gradolewa. W 1362 roku granice oksywskiej parafii zostały powiększone przez biskupa wrocławskiego Macieja z Gołańczy o dwie wsie – Redłowo i Chylonię z nowym kościołem filialnym. W 1346 roku prepozyt Jan i przeorysza Pęcisława z klasztoru żukowskiego, wystawili przywilej lokacyjny dwóm sołtysom oksywskim – z pochodzenia Pomorzanom – Radosławowi i Jakubowi, których obowiązkiem było przeniesienie wsi na prawo chełmińskie i pomierzenie jej gruntów w małych łanach flamandzkich. Oksywie liczyło łącznie 25 łanów (425 ha). Sołtysom nadano też wolne rybołówstwo morskie wszelkimi narzędziami w granicach posiadłości klasztornych. Na brzegu morskim, należącym do klasztoru mogli chwytać wszelkiego rodzaju monstra maris, do których zaliczono „morświny, jesiotry i inne wielkie ryby”, przy czym zobowiązano ich do oddawania czwartej części wszystkich połowów do Żukowa. Na Oksywiu u ujścia Potoku Chylońskiego działał młyn, który na przestrzeni wieków kilkukrotnie zmieniał właścicieli. Podczas działań wojennych toczonych ze Szwedami w XVII wieku młyn spłonął. Krótko po tym został odbudowany. Całkowicie uległ zniszczeniu podczas działań wojennych w pierwszej połowie XVIII w. Prawdopodobnie od czasów średniowiecza na Oksywiu funkcjonowały dwie karczmy, jednak najstarszy znany przywilej dla karczmy położonej w centrum wsi, pochodzi dopiero z 9 X 1742 roku. Druga karczma znajdowała się nieopodal brzegu morskiego w pobliżu granicy z Gdynią w miejscu zwanym Oksywskie Piaski (obecnie okolica ul. Portowej). W późniejszych czasach karczma nosiła nazwę „Pod starym dębem”. Informacje o najstarszych przywilejach wystawionych dla tej karczmy pochodzą z połowy XVIII wieku. Po pierwszym rozbiorze Rzeczypospolitej w 1772 roku i kasacie klasztoru norbertanek w Żukowie, Oksywie stało się własnością królów pruskich z dynastii Hohenzollernów. W tym czasie wieś zamieszkiwało 115 osób. W 1820 roku liczba ta zwiększyła się do 184 mieszkańców (1 luteranin i 183 katolików). W 1817 roku na Oksywiu powstała szkoła ludowa, pierwszym nauczycielem był Jan Kolberg. W XIX wieku nastąpiła znaczna rozbudowa należącej do Oksywia osady, która znajdowała się w miejscu dawnego młyna, karczmy i stacji rybackiej. Od XVIII wieku ów osadę nazywano Oksywie na Piaskach lub Oksywskie Piaski. W 1868 roku Oksywie zamieszkiwały 724 osoby, a w 1871 roku liczba ta wzrosła do 814 mieszkańców. Od lat siedemdziesiątych XIX w. Oksywie było siedzibą wójtostwa i urzędu stanu cywilnego, które prócz samego Oksywia z przysiółkami ‒ Na Piaskach i Na Bagnach, obejmowało Kosakowo, Pogórze i Obłuże. Całość wchodziła w obszar powiatu puckiego w przeciwieństwie do innych obecnych dzielnic Gdyni, które należały do powiatu wejherowskiego. Od 1887 roku w odległości około 60 m od brzegu działała niewielka latarnia morska. Po wybudowaniu portu gdyńskiego stała się mało przydatna i w 1933 roku została wygaszona. Dziś w tej okolicy znajduje się cmentarz. W 1869 roku na Oksywiu założono Towarzystwo Rolnicze, skupiające 250 członków, propagując płodozmian, zastępujący archaiczną trójpolówkę. Tego samego roku założono także kasę pożyczkową. W latach 1909-1916 na niwie narodowej, działało tutaj także Towarzystwo Czytelni Ludowych. Pod koniec I wojny światowej mieszkańcy Oksywia przodowali w działalności na rzecz odzyskania przez Polskę niepodległości.
Rozległa panorama dawnej oksywskiej wsi. Archiwum Marek Seyda Na początku lat dwudziestych XX wieku Oksywie (głównie obszary łąkowe) stało się placem wielkiej budowy portu. Tereny okalające wieś zostały przeznaczone na cele wojskowe dla rodzącej się Marynarki Wojennej. Wschodnią część miejscowości podzielono na działki pod budownictwo mieszkaniowe. Od 1925 roku w wyniku budowy kanału tzw. portu wewnętrznego, Oksywie utraciło tradycyjne połączenie z Gdynią. W 1928 roku wybudowano nową drogę, nazwaną ul. Okrężną (dzisiejsza ul. Śmidowicza). Krótko przed powstaniem miasta Gdyni, Oksywie obejmowało obszar 825 ha, który zamieszkiwało około tysiąc mieszkańców. 9 stycznia 1926 Oksywie zostało włączone do Gdyni, a 10 lutego 1926 obie gminy otrzymały prawa miejskie. Wśród oksywian wzbudziło to liczne protesty. Jeszcze w latach trzydziestych XX wieku mieszkańcy Oksywia przesyłali do Urzędu Wojewódzkiego w Toruniu protesty związane z nazwą nowo powstałego miasta. Zgodnie z ich intencją młode miasto powinno nosić nazwę Oksywie, a nie Gdynia. Mimo, że Oksywie było częścią miasta to większa część jego dawnych mieszkańców utrzymywała się do 1939 roku z rolnictwa. W momencie napaści hitlerowskich Niemiec na Polskę, Oksywie stało się ostatnim punktem gdyńskiego oporu. 19 września 1939 roku po bohaterskiej obronie, nastąpiła tutaj kapitulacja polskich oddziałów. Dowódca Lądowej Obrony Wybrzeża płk Stanisław Dąbek nie chcąc iść do niewoli popełnił samobójstwo. Obrona Kępy Oksywskiej należy do jednych z najbardziej bohaterskich kart kampanii wrześniowej. Walki w tym miejscu kosztowały życie przeszło 2 tysięcy żołnierzy po stronie polskiej. Niemcy w uznaniu dla heroicznej obrony Kępy, zezwolili na uroczysty pogrzeb pułkownika Dąbka. Historia zatoczyła koło, niecałe sześć lat później, w 1945 roku Kępa Oksywska była ostatnim punktem oporu niemieckiego okupanta. W 1964 płk Stanisław Dąbek został pośmiertnie awansowany do stopnia generała brygady.
Kościół pw. Michała Archanioła na Oksywiu. Archiwum Marek Seyda Obecnie trwa rok obchodów 800-lecia Oksywia. Od stycznia 2012 roku z inicjatywy Danuty Krygier z gdyńskiego oddziału Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, gromadzone są archiwalne zdjęcia i pocztówki prezentujące dawne Oksywie. Najstarsze z nich obejmują czasy przed I wojną światową. Można je obejrzeć w specjalnie utworzonym dziale strony internetowej ZKP Gdynia pod odnośnikiem „800-lecia Oksywia”. Pokłosiem tych działań będzie wystawa w Ośrodku Kultury Kaszubsko-Pomorskiej w Gdyni na początku 2013 roku. Andrzej Busler |
