Do poprawnego działania strony wymagane jest włącznenie obsługi javascript. Zmień to w opcjach Twojej przeglądarki i odśwież stronę.

Mały Kack

 

Kontynuując cykl, związany z historią naszego miasta, prezentujemy kolejną dzielnicę Gdyni – Mały Kack – leżącą w polodowcowej dolinie Kaczego Potoku. Czytelników szczególnie zainteresowanych tym tematem odsyłamy do książki Tomasza Rembalskiego „Gdynia i jej dzielnice przed powstaniem miasta (XIII-XX wiek)”, z którego zaczerpnęliśmy część poniższego materiału.

 

Nazwa Mały Kack pochodzi od nazwy rzeki Kacza lub Kaczy Potok, który przepływa przez kilka gdyńskich dzielnic i znajduje swe ujście w wodach Zatoki Gdańskiej. W dawnych źródłach znajdziemy różne określenia miejscowości: Kacyk, Kaczki Małe lub Kacze Małe. Stefan Ramułt w 1899 roku w swej Statystyce ludności kaszubskiej uznał, że prawidłowa nazwa osady powinna brzmieć: Kack. Jako argument podał, że Mały Kac jest germanizmem (od Klein Katz), ponadto forma Mały Kack, posiadająca podwójne zdrobnienie jest przeciwną duchowi języka polskiego i nie ma uzasadnienia, natomiast forma Małe Kaczki nie była znana powszechnie w przeszłości w mowie ludu. W 1924 roku Józef Staśko w Przewodniku po polskim wybrzeżu pisał, że „okolicę Małego Kacka od wieków zowią Kacewiem. Kępa Radłowska w części do niej należy, a uważam, że cała część wyżyny, ciągnąca się od morza nad granicą gdańską aż do Wielkiego Kacka na zachodzie, powinna pod to miano być podciągnięta z powodu swej jednolitości krajobrazowej i swej odrębności, odznaczającej się od wszystkich krain nadmorskich (…) górzystością i lekkością wypukłych wzgórzy przeważnie zalesionych”. W świetle obecnych wyników badań historyków i językoznawców można stwierdzić, że teren opisywany przez J. Staśko dawniej nosił nazwę kaszubską Kack i stanowił dobra książąt gdańskopomorskich z dynastii Sobiesławiców. Przypuszczalnie w drugiej połowie XIII wieku, teren ten został podzielony pomiędzy ród rycerski i biskupstwo włocławskie, dając początek osadom: Mały Kack i Wielki Kack. Na pierwszą, źródłową wzmiankę o Małym Kacku natrafimy w dokumentach z 1342 roku, w których wielki mistrz krzyżacki Ludolf König potwierdził zakonowi cystersów w Oliwie prawa do wszystkich posiadanych majątków i jednoznacznie określił ich granice. Wedle tego dokumentu Mały Kack graniczył z cysterskim Brodwinem. W tym samym roku wystawiono dokument, gdzie wymieniono właściciela wsi – rycerza Piotra z Kacka, który w 1363 roku odebrał przywilej lokacyjny dla Małego Kacka oraz Kolibek od komtura gdańskiego Giselbrechta von Dudelsheima. Na mocy tego dokumentu ów rycerz otrzymał dla siebie i swych następców 49 łanów ziemi. Do tego przysługiwało mu prawo rybołówcze w morzu oraz sądownicze wobec poddanych chłopów. W zamian musiał stawiać się na wyprawy wojenne w lekkiej zbroi na koniu. W XIV wieku Mały Kack był własnością trzech braci: Mikołaja, Stefana i Jakuba z Kacka (przypuszczalnie synów Piotra z Kacka). Wspomniana rodzina w swej pieczęci stosowała wizerunek bliżej nieokreślonej figury zwierzęcej z ogonem, wspiętej na tylnych łapach, być może był to lew. W 1397 roku w dokumentach natrafiamy na pierwszą wzmiankę o młynie w Małym Kacku. W XV wieku Mały Kack wraz z Kolibkami były własnością rodziny rycerskiej, określanej mianem Ściborowiców, potomków kasztelana puckiego Ścibora. Rodzina pieczętowała się herbem z flądrą. Pierwszym przedstawicielem tego rodu w Małym Kacku był Jakub – postać niezwykle aktywna w życiu publicznym, ważna osobistość wśród gdańskiego rycerstwa. Jego następcą był syn Jan, który w 1440 roku, jako reprezentant rycerzy pasowanych, opieczętował akt przystąpienia rycerstwa komturstwa gdańskiego do Związku Pruskiego. Kolejnym znanym przedstawicielem rodu Ściborów był Paweł – gdański ławnik ziemski i poborca podatkowy tego okręgu, od 1490 roku tytułujący się sędzią ziemi gdańskiej. Potomkowie Pawła nie osiągnęli już tak wysokiej pozycji społecznej. W II połowie XVI wieku rodzina znikła z Małego Kacka, prawdopodobnie wygasła w linii męskiej lub przeniosła się do innych dóbr. Istnieje także hipoteza, że przyjęła nazwisko Pirch. W 1550 roku bliżej nieokreśloną część Małego Kacka kupił burmistrz gdański Jerzy Rosenberg. W 1578 roku Rosenberg dokupił kolejną część kackiej ziemi. W XVI wieku Mały Kack był podzielony ponadto pomiędzy kilku właścicieli, mieszczan gdańskich: Mikołaja Tidemana, Augustyna Hacke, Jan Buscha, Marcina von Dorne oraz Hansa Brewicza. W połowie XVII wieku wśród właścicieli wymienia się także Wojciecha Wojciechowskiego, Jana Trąbskiego, niejakiego Sobańskiego i Kezlerową. Szwedzki rejestr poborowy z 1656 roku podaje, jako właściciela Małego Kacka – Albrechta Rosenberga, a sześć lat później – Michała Rosenberga. Mały Kack wraz z Kolibkami wyróżniał się wówczas na tle okolicznych wsi, rozwojem gospodarczym. W miejscowości istniał browar, dwa młyny, karczma, stragan i kuźnia. We wsi działali ponadto: tkacz, kowal, cieśla i krawiec.

 

W latach 1568–1572 na granicy dwóch wsi – Redłowa i Małego Kacka – przypadają początki budowy niewielkiej świątyni protestanckiej. Źródła historyczne nie pozwalają jednoznacznie ustalić fundatora świątyni. Był nim prawdopodobnie ówczesny dzierżawca Redłowa Dolnego – Konopacki lub co bardziej prawdopodobne Jerzy Rosenberg.  Usytuowanie kościoła na granicy dwóch miejscowości przysporzyło w przyszłości sporo nieścisłości w różnego typu dokumentach, w niektórych z nich, świątynia przynależy do Redłowa, natomiast w części z nich do Małego Kacka. Dochodziło także do mylnych stwierdzeń – „Mały Kack, zwany też Redłowem”. Powodem tych błędów mogły być niewielkie zmiany granic obu miejscowości. Pod koniec XVII wieku właścicielem małolackiego majątku został gdańszczanin Salomon Heinrich Bartach. Po jego śmierci dzierżawcą zostali kolejni gdańszczanie – Georg Arendt (1704) oraz kupiec Valentin Andreas Borckmann. Ten ostatni odsprzedał majątek za sumę 60 tys. florenów pruskich Ernestowi Bogusławowi von Krockow alias Krokowskiemu, który przekształcił majątek w rezydencję dworską, wznosząc barokowy pałac. Następnym właścicielem Małego Kacka został jego syn – polski generał major Otto Karl von Krockow, który w 1800 roku sprzedał majątek sekretarzowi Głównego Miasta Gdańska Carlowi Michaelowi von Groddeckowi i jego żonie Helenie. W późniejszym czasie Groddeck został senatorem Wolnego Miasta Gdańska, a następnie radcą sądowym i landratem powiatu kartuskiego. Po jego śmierci, majątek przejął jego syn Carl Joachim von Groddeck. W kolejnych latach doszło do licznych zmian właścicieli. Mały Kack przejmowali kolejno: Friedrich Lubig (1836), dr Hirschberg (1838), Christian Karl Zahn (1842), August Wilhelm Steinemann (1846) oraz Wilhelm von Brauchitsch (1847). Za sprawą tego ostatniego ukończono przebudowę pałacu, który uzyskał neogotycką sylwetkę. Przez wiele lat była to siedziba I LO w Gdyni oraz przez krótki okres czasu Gdyńskiej Szkoły Filmowej, obecnie w tym miejscu funkcjonuje hotel.

Neogotycki pałac w Małym Kacku. Fot. Andrzej Busler

Następnym właścicielem Małego Kacka był Carl von Brauchitsch (1891), który zmarł trzy lata później. Ważnym wydarzeniem, mającym duże znaczenie dla miejscowości miało powstanie stacji kolejowej na linii Gdańsk–Słupsk w 1870 roku. W tym samym czasie zlikwidowano, działającą od 1786 roku ekspedycję pocztową – Mały Kack. Była ona stacją trasy poczty wozowej i poczty konnej na linii Wejherowo–Gdańsk. Na początku XIX wieku przez Mały Kack przebiegały ponadto kursy pocztowe: z Frankfurtu nad Menem do Gdańska, z Paryża do Petersburga oraz z Berlina do Królewca. Siedziba małokackiej „poczty” znajdowała się w okolicy obecnego skrzyżowania al. Zwycięstwa i ul. Kasztanowej. W jej miejsce uruchomiono 1 lipca 1872 roku agencję pocztową przy stacji kolejowej (obecna ul. Lotników 124a). Były to najstarsze urzędy na terenie obecnej Gdyni. W późniejszym czasie podobne placówki powstały w Chyloni (1851), Grabówku (1863) i Gdyni (1882). Około 1872 roku kościół małokacki został częściowo zniszczony przez pożar. W wyniku prac remontowych świątynia zyskała nieistniejącą już dziś ryglową dobudówkę oraz wieżę. W 1883 roku przeprowadzono gruntowną przebudowę zakrystii, a w 1902 roku przeprowadzono remont pokrycia dachowego. Do połowy XIX wieku przy kościele ewangelickim działała szkoła.

Kościół pw. kościół pw. Siedmiu Boleści Najświętszej Marii Panny. Fot. Andrzej Busler

Z wszystkich dawnych wsi, a obecnie dzielnic gdyńskich, Mały Kack wraz z Kolibkami, miały największy odsetek ludności niemieckiej. Według badań Stefana Ramułta w końcu XIX wieku Mały Kack zamieszkiwało 181 Kaszubów-katolików, 20 Kaszubów-ewangelików, 6 Niemców-katolików i 113 Niemców-ewangelików. Na początku XX wieku w skład dóbr małokackich wchodziły: hamernia, papiernia, młyn, stragan oraz osada Krykulec. Ich właścicielem była Franzisca Parpart z domu von Tiedemann-Brandis. W 1905 roku Mały Kack i jego kolonie zamieszkiwało 346 osób. W 1909 roku administratorem małokackiego majątku o powierzchni 704 ha był Karl Pich, a w 1910 roku niejaki Lieber. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości po I wojnie światowej, majątek nabył senator gdański pochodzenia żydowskiego Julius Jewelowski. Dobra te obejmowały 785 ha ziemi oraz gorzelnię. W międzywojniu Mały Kack był zapleczem budującej się Gdyni. W połowie lat trzydziestych Jewelowski przeprowadził parcelację majątku. W 1931 roku część Małego Kacka została włączona do gminy Orłowo Morskie, a resztę przyłączono w 1934 roku. W 1935 roku Orłowo Morskie przyłączono do miasta Gdyni. Według planów sporządzonych w 1930 roku przez Adama Kuncewicza i Adama Paprockiego ten obszar miał stać się dzielnicą mieszkaniową o zwartej zabudowie dla około 10 tys. ludzi. Centrum stanowił Plac Górnośląski. W 1936 roku w Małym Kacku było około 240 domów, w części doliny Kaczej powstało osiedle biedoty nazywane potocznie Drewnianą Warszawą. To miejsce w 1933 roku opisywano jako hańbę kulturalnego społeczeństwa i rumieniec wstydu każdego Polaka. Panował tam architektoniczny chaos. Domy budowano bez sanitariatów, pozwoleń na budowę i planów architektonicznych. Jako materiałów używano drewnianych skrzynek. Na początku lat trzydziestych w 155 barakach Drewnianej Warszawy mieszkało tysiąc osób.

W XVIII i XIX wieku Mały Kack należał parafii katolickich, których kościoły znajdowały się poza granicami wsi (jak wspomniano wcześniej w miejscowości funkcjonował jedynie kościół ewangelicki). Początkowo do Wielkiego Kacka, następnie w 1927 roku odłączono od kuracji wielkokackiej kościół św. Józefa w Kolibkach, w skład której przyłączono także Mały Kack, w 1904 roku liczył 250 dusz. W XX wieku nastąpił gwałtowny rozwój miasta oraz napływ ludności związany z budową portu. Dotyczyło to także Małego Kacka. Szczególną troską tereny gdyńskie objął biskup chełmiński, który troszczył się o opiekę duszpasterską na tym terenie. Dnia 1 stycznia 1933 roku biskup Stanisław Okoniewski utworzył nowy dekanat gdyński. Data ta jest także równoznaczna z utworzeniem kuracji Mały Kack. Pierwszym proboszczem powstałej parafii został ks. Stefan Radtke, brat pierwszego polskiego Wójta Gdyni – Jana Radtkego. Zadanie postawione kapłanowi było nie lada wyzwaniem. Początkowo proboszcz zamieszkał w kamienicy u Zofii i Bernarda Miodowskich przy ulicy Sandomierskiej 4 – parceli, na której wybudowano w międzywojniu prowizoryczny kościół parafialny, plebanie oraz budynki gospodarcze.

Kościół Chrystusa Króla. Fot. Andrzej Busler

W międzywojniu w dzielnicy funkcjonowały trzy szkoły – SP8 w budynku dawnej szkoły działającej przy kościele ewangelickim, SP 11 przy ul. Wrocławskiej, którą zbudowano w 1935 roku oraz SP 13 przy ul. Halickiej, wzniesioną w 1936 roku. W czasie II wojny światowej Niemcy zmienili nazwę dzielnicy na Kleinkatz.

Po wojnie w 1945 roku parafia Chrystusa Króla otrzymała opiekę duszpasterską ks. Roberta Rompy. Zniszczenia po wojnie oszacowano na 60%, nowy proboszcz szybko przystąpił do odbudowy kościoła. Praktyką w tamtych czasach była budowa tymczasowych kaplic, było to zadanie o tyle łatwiejsze, że wówczas dużą część mieszkańców Małego Kacka stanowili rzemieślnicy. Od marca do lipca 1948 roku dobudowano do ściany frontowej wieżę według projektu inż. Brunona Dudzińskiego. W tym samym roku parafianie ufundowali trzy dzwony, najcięższy z nich Maria waży 1200 kg. Poświęcenia wieży i dzwonów 10 października 1948 dokonał biskup chełmiński Kazimierz Józef Kowalski. W 1945 roku dyrektor Liceum Plastycznego w Gdyni − Wacław Szczeblewski namalował dla kościoła w Małym Kacku obrazy Drogi Krzyżowej. W 1955 roku dzięki staraniom i ofiarności parafian zbudowano organy. Wykonawcą była firma Fryderyk Szwarc. Dnia 8 listopada 1957 roku ks. Robert Rompa przesłał do Kurii Biskupiej w Pelplinie prośbę o wpisanie w roczny plan budowlany, budowy nowego kościoła, argumentując zniszczeniami świątyni podczas wojny a także jej prowizorycznością. Dnia 27 lipca 1958 roku poświęcono kamień węgielny. Po licznej wymianie pism pomiędzy stroną kościelną a urzędami pozwolenie na wykonanie robót budowlanych nadeszło 30 czerwca 1958 roku. Mimo tego komunistyczne władze miejskie zaczęły kwestionować prawo do gruntów, na których miała powstać świątynia. W konsekwencji parafia utraciła część gruntów. Konsekracja kościoła odbyła się 21 listopada 1970 roku staraniem ówczesnego proboszcza ks. Jana Cibury. Kościół konsekrował bp chełmiński Kazimierz Józef Kowalski.

Drugi z małolackich kościołów (dawny kościół ewangelicki) przeszedł w administrowanie kościoła rzymskokatolickiego – w maju 1945 roku erygowano kościół pw. Siedmiu Boleści Najświętszej Marii Panny. W latach 1948−1955 świątynia została rozbudowywana, uzyskując współczesny wygląd. Do 1945 roku kościół posiadał niezwykle ciekawe wyposażenie. Do dziś zachowała się ambona, ufundowana w 1648 roku przez gdańskiego browarnika Michaela Harta. W ostatnim dwudziestoleciu z kościoła przeniesiono XVII wieczne epitafia do Muzeum w Pelplinie. Podczas wykonywania robót posadzkarskich w latach 90. XX wieku przykryto dwie płyty nagrobne z okresu staropolskiego, nie są znane personalia zmarłych pod nimi spoczywających.

Po wojnie Mały Kack zachował charakter dzielnicy z dominującą zabudową jednorodzinną, pozbawionej wielkopłytowych blokowisk. W 1946 roku zespół dworsko-parkowy został wpisany rejestru zabytków. Ochroną konserwatorską objęty jest tutejszy pałac wraz z parkiem i pochodzącą z początku XX wieku ptaszarnią. W kolejnych latach do rejestru zabytków trafiła również osada rzemieślnicza w rejonie ul. Ks. Zawackiego. Obszar obejmuje: kościół wraz z cmentarzem, budynek gospodarczy młyna, budynek dawnej szkoły elementarnej oraz budynek mieszkalny.  Obecnie Mały Kack obejmuje obszar blisko 8,5 km kwadratowych, zamieszkuje go około 7,5 tys. mieszkańców.

Andrzej Busler

Zachęcamy do wsparcia działalności naszego Oddziału. Jesteśmy organizacją pożytku publicznego. Będziemy wdzięczni za przekazanie 1%

KRS 0000018943

 

ZKP Oddział Gdynia

KPZ Part Gdiniô

 

ul. Słowackiego 44/7

81-392 Gdynia

Numer konta:

82 1020 1853 0000 9902 0067 4812

Biuro:

wtorki 16.00-17.00

 

Partnerzy:

                                                                                                       

 

                    

      

 

 

 

© Copyright 2024 Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie Oddział Gdynia
Projekt graficzny: Iselin
Webmaster: Łukasz Makurat
Strona korzysta z plików cookies w celu realizacji usług i zgodnie z Polityką Prywatności. Możesz określić warunki przechowywania lub dostępu do plików cookies w Twojej przeglądarce. Kliknij na to powiadomienie, aby je zamknąć.