Kaszubi.pl

Witomino

W obecnym numerze „Gdinsczi Klëczi” w cyklu związanym z historią naszego miasta, prezentujemy dzieje kolejnej dzielnicy. Tematem rozważań będzie Witomino, miejsce malowniczo położone na wzgórzach morenowych wśród pięknych lasów. Czytelników szczególnie zainteresowanych tym tematem odsyłamy do książki Tomasza Rembalskiego „Gdynia i jej dzielnice przed powstaniem miasta (XIII-XX wiek)”, z którego pochodzi spora część poniższego materiału.

Historia osadnictwa na terenach obecnego Witomina sięga V-IV wieku p.n.e., świadczą o tym liczne znaleziska na tym terenie: ciałopalne groby skrzynkowe, popielnice twarzowe i ceramika. Nazwa Witomino pochodzi od słowiańskiego imienia osobowego Witoma (zdrobnienie od dwuczłonowego imienia Witosława, znanej postaci literackiej kaszubszczyzny – dawnego wcielenia Remusa). Pierwszy raz na ślad tego określenia natrafiamy w dokumencie z 31 października 1253 roku, wystawionym przez biskupa wrocławskiego Wolimira, określającego zasięg oksywskiej parafii, poprzez wyliczenie należących do niej osad. Przynależność do parafii w Oksywiu pojawia się jeszcze w 1362 roku. W tym czasie Witomino składało się z co najmniej dwóch działów własnościowych. Pierwszy z nich, zachodni razem z sąsiednią osadą Skrobotowo dał początek późniejszej wsi Chwarzno. Druga, wschodnia część, składająca się z licznych przysiółków, w tym o nazwie Sugryno lub Suigrino (Świdrzyżo?), stanowił dzisiejsze Witomino. Pierwszym właścicielem był rycerz Glabuna, wywodzący się z możnej rodziny pruskich emigrantów. W 1283 roku po jego śmierci, książę pomorski Mściwoj II darował tę część Witomina biskupowi wrocławskiemu Albierzowi w zamian za dobra dziesięciny w ziemi gniewskiej. Prawdopodobnie darowizna nie doszła jednak do skutku, bo kolejnym właścicielem Witomina był bratanek Glabuny – Dziwan Wajsylewic, który w 1285 roku wszczął bunt przeciwko księciu Mściwojowi II, za co został pozbawiony swych dóbr. Do 1292 roku Witomino znajdowało się w rękach książęcych, a następnie zostało nadane rycerzowi Janikowi, siostrzeńcowi Sulisławy, żony księcia Mściwoja II. W rękach spadkobierców Janika, Witomino pozostawało przez cały XIV wiek. W 1324 roku jego właścicielem został rycerz Godko. W 1359 roku majątek przeniesiono na prawo chełmińskie, jako właściciel wymieniony jest rycerz Ambroży, na którym spoczywał obowiązek służby wojskowej na koniu, budowanie nowych i odbudowa starych zamków oraz łamanie lodu na fosie wokół nich. Dopiero w dokumentach z XV wieku dowiadujemy się o powierzchni Witomina, wynosiła ona 40 łanów. Ostatnim prywatnym właścicielem miejscowości był Mikołaj Kropelnau, który w 1419 roku sprzedał majątek klasztorowi św. Brygidy z Gdańska. W rękach brygidek Witomino pozostawało do sekularyzacji klasztoru w 1775 roku. W czasach władania majątkiem przez siostry z Gdańska, obszar ziemi uprawnej Witomina zmniejszył się prawie czterokrotnie. Istnieją legendy mówiące o istnieniu kaplicy dworskiej, założonej przez brygidki. Nie potwierdzają tego źródła historyczne. Prawdopodobnie mniszki z Gdańska nie sprawowały bezpośredniego nadzoru nad swymi dobrami w Witominie, czyniły to raczej przez swych administratorów bądź dzierżawiły majątek. Na te ślady natrafiamy w opracowaniach Franza Schultza, według nich w 1585 roku dzierżawcą Witomina był niejaki Lubocki. W 1594 roku w dokumentach pojawia się zapis o dzierżawie folwarku Witomino czterem mieszczanom gdańskim – Grzegorzowi Neuman, Hieronimowi Schteffes, Janowi Rischerss i Albrechtowi Schulz. W 1662 roku w Witominie mieszkało 41 osób powyżej dziesiątego roku życia. We wsi był dwór i karczma, mieszkali tutaj: rataj, owczarz, zagrodnicy Konnka i Paweł oraz chłopi o imionach: Tomek, Wojtek i Maciej. Była też chałupa zwana Zawadą, którą zasiedlało dwóch mężczyzn i dwie kobiety. W 1772 roku znajdował się tutaj 6-łanowy folwark, zamieszkały przez 33 osoby, w którym pracowały cztery rodziny zagrodników: Marcina Szczypiora, Michała Pobicka, Franciszka Szczypiora i Jana Schultza. Dzierżawcą majątku był Michał Klein, a funkcję sługi leśnego pełnił Wawrzyniec Bachem.

Po sekularyzacji klasztoru brygidek, witomińskie dobra przeszły w posiadanie króla pruskiego, a następnie zostały podzielone. Lasy włączono do utworzonego rewiru leśnego (Forst Revier Wittomin), a folwark dalej dzierżawiono. Od 1775 roku jego dziedzicznym dzierżawcą był sołtys gdyński Jerzy Blumhoff. W protokole wizytacyjnym biskupa Rybińskiego z 1780 roku znajdujemy informację, że Witomino znajdowało się w posiadaniu Bernardyny Przebendowskiej z Kolibek – wdowy po Józefie. W odniesieniu do wcześniejszej informacji wydaje się to błąd biskupiego pisarza. W 1781 roku Witomino zamieszkiwało 30 katolików i 7 innowierców. W 1796 roku dziedzicznym dzierżawcą Witomina został radca sądowy Gottfrier Reineck. W 1820 roku liczba mieszkańców zwiększa się do 77 (39 katolików i 38 ewangelików). Miejscowość jest siedzibą królewskiego podleśnictwa. Po śmierci Reinecka majątek przejęła jego żona, a następnie Görtz i Paulina Görtz, od 1847 roku Schulz, od 1852 dzierżawcą był Georg Wienecke, a od 1880 roku Friedrich Wienecke. Łączny obszar majątku w tym czasie to 191 ha, w tym 170 ha gruntów ornych, 15 ha łąk i przeszło 2 ha lasu. Według spisu z 1874 roku miejscowość jest zamieszkiwana przez 74 osoby. W końcu XIX wieku folwark witomiński specjalizował się w hodowli bydła mlecznego. Kolejnymi posiadaczami Witomina w końcu XIX i początkach XX wieku byli Fritz Boelcke i Friedrich Bölcke. W tym czasie majątek zamieszkiwało 54 Polaków i 27 Niemców. W 1905 roku ich liczba zwiększyła się do 100 osób. Cztery lata później Witomino jest dzierżawione przez Richarda Drägera. Administracyjnie miejscowość podlegała pod obwód – wójtostwo Wielki Kack.

Zabudowania nieistniejącej leśniczówki. W latach powojennych jej nazwę przejęło powstające osiedle. Fot. ze zbiorów Muzeum Miasta Gdyni.

Po I wojnie światowej Witomino przeszło na własność polskiego Skarbu Państwa. Pierwszym dzierżawcą folwarku, położonego pomiędzy dzisiejszymi ulicami Małokacką, Konwaliową i Rolniczą był komandor Konstanty Jacynicz. Według księgi adresowej z 1923 roku majątek obejmował 191 ha. W latach trzydziestych XX wieku dzierżawcą Witomina był Franciszek Skoraczewski, a po jego śmierci Józef Górski. Do czasów II wojny światowej w okolicy ulic Rolniczej, Konwaliowej funkcjonował XIX wieczny dwór. W skład zabudowań gospodarczych wchodziły: stodoła, obora, świniarnia, kuźnia i spichlerz. Nieopodal kuźni nad stawem był sad, a po drugiej stronie obecnej ul. Rolniczej (dawniej Dworskiej) stały dworskie czworaki.

Zabudowania nieistniejącego folwarku witomińskiego. Fot. ze zbiorów Muzeum Miasta Gdyni.

W 1926 roku Witomino stało się przedmiotem zainteresowania władz powstającego miasta Gdynia. Pierwsza decyzja związana z zabudową zapadła na początku lat trzydziestych. Na nowe osiedle przeznaczono 4 ha gruntu w okolicy ulic: Długiej, Wąskiej, Polnej i Granicznej. W pierwszym rzędzie mieli je zasiedlić mieszkańcy dzikiej osady zwanej Chińską Dzielnicą, istniejącej w okolicy portu gdyńskiego. Po dokonaniu parcelacji miasto przekazało grunty Towarzystwu Budowy Osiedli. W taki sposób powstał m.in. ciąg domków bliźniaczych przy ul. Granicznej. Niewielka część z nich zachowała się do dziś.

Rozbudowująca się dzielnica w międzywojniu. Fot. ze zbiorów Muzeum Miasta Gdyni.

W 1933 roku zbudowano drewniany kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego. Pierwszym proboszczem był ks. Józef Mówiński. Oficjalne włączenie Witomina w granice Gdyni, nastąpiło 1 kwietnia 1933 roku. Także w tym roku przy ul. Poprzecznej postawiono pierwszą serię oryginalnych domków projektu Tadeusza Jędrzejewskiego. Według planu zagospodarowania przestrzennego miała to być dzielnica niskiej zabudowy – domów jednorodzinnych z ogrodami. W 1935 roku zbudowano nową szkołę przy ul. Uczniowskiej, a przy Widnej – remizę Ochotniczej Straży Pożarnej. Powstała także piekarnia, warsztaty rzemieślnicze i kilka sklepów. Ówczesne Witomino liczyło około 4 tys. mieszkańców. Ukończono budowę ul. Witomińskiej i wprowadzono komunikację miejską W 1937 roku utworzono Spółdzielnię Spożywców „Witomino”.

Kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w 1938 roku. Fot. ze zbiorów Zdzisława Tony Czarneckiego.

We wrześniu 1939 roku w miejscowych lasach, przez jedenaście dni zaciekłe walki z niemieckim najeźdźcom prowadzili żołnierze 2 Morskiego Pułku Strzelców. Straty polskich wojsk były ogromne, zginęło 452 żołnierzy. Podobne krwawe walki o wyzwolenie tych terenów toczyły się w 1945 roku. Kompletnym zniszczeniom uległ witomiński kościół oraz folwark. Po wojnie świątynia została odbudowana. W latach 60. ubiegłego wieku rozpoczęła się intensywna rozbudowa Witomina prze Spółdzielnię Mieszkaniową „Bałtyk”. Trwała ona do lat 80. Powstało wiele wieżowców i bloków czteropiętrowych, pawilony handlowe, ośrodek zdrowia i Osiedlowy Klub Kultury Spółdzielni Mieszkaniowej „Bałtyk”. Witomino rozbudowywano w ramach dwóch osiedli: Radiostacji i Leśniczówki. We wspomnianych wcześniej latach 60., w dawnej remizie strażackiej, uruchomiono kino „Iskra”. W 1968 roku Witomino stało się miejscem bazy 2 Morskiego Pułku Strzelców im. Stanisława Dąbka. Jednostka wojskowa funkcjonuje tutaj do dziś. W 1968 i 1972 roku zbudowano dwie szkoły podstawowe. W 1973 roku dzięki staraniom dr Jadwigi Titz-Kosko przy ul. Chwarznieńskiej powstał „Dom za falochronem”, stwarzający świetne warunki dla osób w jesieni życia. W 1983 roku powołano nową parafię pw. Św. Maksymiliana Kolbe. Budowę kościoła ukończono w 1997 roku. W 2003 roku u zbiegu skrzyżowania ulic Wielkokackiej i Chwarznieńskiej stanęło kilkunastokondygnacyjne centrum „Witawa”, będące swoistym symbolem dzielnicy. Oprócz zadań mieszkalnych pełni ono również funkcje handlowe.

Obecnie Witomino liczy przeszło 20 tys. mieszkańców. W ostatnich latach jest miejscem realizacji sporej inwestycji drogowej Gdyni, mającej usprawnić połączenie z obwodnicą Trójmiasta oraz zachodnią częścią Gdyni.

Andrzej Busler

Autor artykułu składa podziękowania dr. Tomaszowi Rembalskiemu oraz Dariuszowi Małszyckiemu z Muzeum Miasta Gdyni za udostępnienie archiwalnych zdjęć pochodzących ze zbiorów MMG. Wyrazy podziękowania kieruje także do Zdzisława Tony Czarneckiego z Londynu za udostępnienie fotografii ze zbiorów prywatnych.

Zachęcamy do wsparcia działalności naszego Oddziału. Jesteśmy organizacją pożytku publicznego. Będziemy wdzięczni za przekazanie 1%

KRS 0000018943

ZKP Oddział Gdynia

KPZ Part Gdiniô